معرفی حیدرقلی خان سهام الدوله

حیدرقلی خان سهام الدوله (م 1288ق)

    حیدرقلی خان فرزند نجفعلی خان شادلو است که پس از جعفرقلی خان برادر خود، ایلخان شادلو و حاکم بجنورد و ملقب به حسام الدوله شد.وی بعدها به خاطر لیاقت و رشادت هایی که در دفاع از مرزهای خود در مقابل ترکمنان نشان داد به حکمرانی استرآباد، جاجرم، نردین و اسفراین دست یافت.

    حیدرقلی خان در زمان حکمرانی پدر در جنگ های هرات، همراه پدر و برادرش جعفرقلی خان در کنار نظامیان دولتی جنگید و همچنین در برابر ترکمنان و مقابله با آنان در کنار پدر و برادر بود.وی در شورش سالار علیه حکومت مرکزی، همراه برادر به سالار ملحق شد، اما پس از اینکه در سال 1264ق، برادرش دست از حمایت سالار برداشت، همراه او به تهران رفت و مدتی در دارالخلافه تحت نظر بود تا اینکه مورد توجه و اطمینان ناصرالدین شاه قاجار قرار گرفت و در سال 1270ق، حکومت اردبیل و مشکین شهر از سوی ناصرالدین شاه به او واگذار شد.

فروشگاه گنج یابی، آموزش دفینه و زیر خاکی... کلیک کنید

    پس از اینکه جعفرقلی خان در سال 1275ق در تهران به دستور ناصرالدین شاه مسموم شد حکومت بجنورد و توابع آن، همچنان در دست شادلوها باقی ماند. تا اینکه در سال 1287ق، حیدرقلی خان به حکمرانی بجنورد نایل شد و به خوبی توانست در مقابل تاخت و تازهای ترکمنان و اقوام آسیای مرکزی مقابله و ایستادگی کند. مهدی بامداد از اقدامات مناسب حیدرقلی خان در جلوگیری از غارت و تاخت و تاز ترکمنان با تحسین سخن می گوید و ییت معتقد است که وی اولین شخصی است که ناصرالدین شاه به او عنوان سهام الدوله عطا کرده است و این همه نشان از قدرت و کاردانی او در ادارة امور و نظارت مناسب بر منطقة تحت امرش دارد.

مرگ جعفرقلی خان شادلو، مرزبان شمال شرقی ایران و حکمران بجنورد و استرآباد در سال 1275ق، ترکمنان را خشنود ساخت. آنان از فرصت به دست آمده به خوبی بهره گرفته، خراسان را به باد غارت و حملات خود گرفتند و صدمات زیادی به منطقة شمال خراسان زدند. به امر ناصرالدین شاه، حمزه میرزا حشمت الدوله، والی خراسان و قوام الدوله تصمیم گرفتند با بسیج قوای محلی و کمک از پایتخت، کار ترکمنان تکه، سالور و ساریق را یکسره نمایند. در ذی القعدة 1276ق، قشون بزرگ 40 تا 60 هزار نفری از مشهد مقدس به سمت مرو حرکت کرد. این سپاه که بیشتر نیروهای آن از ساکنان نواحی مرکزی و غرب ایران و چند فوج از ایلات قرایی، هزاره و بومیان نواحی مشهد تشکیل شده بود در 26 ذی الحجه 1276ق، وارد مرو شد و هر فوجی مأمور حفاظت بخشی از مرو گردید. جنگ و درگیری با ترکمنان از یک سو و اتمام ذخیرة آب از سوی دیگر، بی تجربگی فرماندهانی چون حشمت الدوله و قوام الدوله و عدم آشنایی سپاهیان ایلات نواحی غرب و مرکزی ایران با تاکتیک های جنگی ترکمنان و ترس و وحشت این سپاهیان از جنگ با آنان، موجب شکست سخت نیروهای ایرانی و به صورت یک فاجعة دردناک تلقّی شد. این شکست برای حیثیت نیروهای نظامی ایران و دربار قاجار بسیار سخت بود. لذا ناصرالدین شاه در پی گرفتن انتقام و جبران این شکست برآمد. بهترین گزینه برای این مبارزه، سهام الدولة بجنوردی بود، اما به دلیل اختلافاتی که او با شجاع الدولة قوچانی داشت، این مسئله به آسانی ممکن نبود. لذا حشمت الدوله، عموی ناصرالدین شاه که اعتبارش به سختی در معرض خطر بود، پیشنهاد کرد، آنان را با یکدیگر متحد نموده و با اعطای لقب مقرّب الخاقان به سهام الدوله، او را ملزم به حمله به قاری قلعه و سایر ترکمنان نمایند. به منظور این حمله، بخشی از تدارکات و مهمات نظامی از مرکز به خراسان ارسال شد.

    در حالی که حاکم خراسان و شجاع الدوله در قوشخانه به حبس کردن ترکمنان آخال اکتفا کرده و سهام الدوله را در این جنگ یاری نکردند. وی عملیات خود را با حمله به ترکمن های آخال شروع  کرد. پس از شکست دادن برخی نیروهای ترکمن میان راه، سهام الدوله با قشون بجنوردی و قوچانی به اتفاق سایر همراهانش به سوی قاری قلعه حرکت کردند. قشونی که سهام الدوله را همراهی می کرد عبارت بود از: توپخانه، سواره، پیاده نظام و اکراد قوچان و بجنورد. در حالی که در پی چند حمله، تسخیر قاری قلعه با مشکل مواجه شده بود و سپاهیان ناامید شده بودند، سخنان زن کرد اسیری که در چنگ ترکمنان گرفتار شده بود باعث تهییج سپاهیان و حملة مجدد آنها به قلعه شد. در پی این حمله، قلعه تسخیر شد. آنچه از ساکنین قلعه باقی مانده بود به بجنورد نقل مکان داده شدند و قاری قلعه به طایفه ای از ترکمنان گوگلان که بیش از سایر طوایف ترکمن مطیع و تابع ایران بود، واگذار شد.

    پس از این فتح (فتح قاری قلعه) ناصرالدین شاه از اقدامات سهام الدولة بجنوردی تقدیر کرد و برای او نوشت که: «خدمات و زحمات و صداقت و وفاداری مقرب الخاقان سهام الدوله، شهرة ایران بلکه بحول الله تعالی شهرة آفاق خواهد شد. تا امروز چنین فتحی در دولت ایران نیفتاده است. در حقیقت، مأمن ترکمنان بر باد رفته است. دو هزار خانوار ترکمنان قاری قلعه که سر به هفت تا هشت هزار نفوس می زدند با آنچه داشتند اسیر و دستگیر شده به بجنورد روانه شدند. کار کوچکی نبوده است و کم خدمتی نیست. آفرین بر مقرب الخاقان سهام الدوله».

    صنیع الدوله در ذکر وقایع 1278 و 1279 هجری قمری به اقدامات حیدر قلی خان سهام الدوله، دربارة سرکوب ترکمنان اشاره دارد و ذکر می کند که به دلیل تأدیب ترکمنان در سال 1279ق، سهام الدوله به دریافت یک قطعه نشان تمثال همایون و مرصع به الماس از سوی ناصرالدین شاه قاجار مفتخر شد.

در سال 1281ق که نواحی استرآباد و گرگان دچار تاخت و تاز و آشوب ترکمنان گردید، ناصرالدین شاه حکومت استرآباد را به حیدرقلی خان سهام الدوله واگذار نمود. سهام الدوله با دریافت این فرمان به اردوی استرآباد گرگان رفت و به بی نظمی های منطقه پایان داد.

در سال 1248ق، ناصرالدین شاه قصد عزیمت به خراسان نمود و حیدرقلی خان ایلخانی شادلو، حاکم بجنورد و توابع نیز با پانصد سوار در بسطام در حالی که پنجاه نفر از خوانین و ریش سفیدان طایفة گوگلان نیز همراهش بودند به پیشواز ناصرالدین شاه آمدند. در سال 1285ق، سهام الدوله به حیدرآباد نزدیکی سملقان و نیز صحرای اتک آخال بر طایفة ترکمن آخال نشین حمله و این طوایف را به کلی مقهور و مطیع خود کرد در سال 1287ق نیز، حیدر قلی خان سهام الدوله جهت تأدیب و تنبیه ترکمنان تکه و پیشگیری از تجاوزات آنان به محلّ سکونت این طایفه حمله برد و پیروز شد. در همین سال، ترکمنان عشق آباد و آخال به حدود خراسان تاختند و باعث بی نظمی در منطقه شدند. حیدرقلی خان ایلخانی و امیرحسین خان، مأمور مقابله با آنان و عقب راندنشان از حدود خراسان شدند. آنان ترکمنان غارتگر را شکست دادند و با قریب پنجاه نیزه از سر دشمنان، بیست و پنج تن اسیر و غنایم بازگشتند.

در سال 1288ق نیز بار دیگر سهام الدوله به اتفاق سردار کلّ خراسان حمله ای دیگر از ترکمنان را عقب راند. این گروه از ترکمنان، هفتصد سوار خیوه ای بودند که به سرداری شخصی به نام «ایشان» به حوالی جاجرم تاخته بودند. حیدرقلی خان و سردار کلّ خراسان جهت مقابله با آنان با نیروهای سوار شادلو به تلاقی آنان رفتند و فرمانده و بسیاری از سواران ترکمن را به قتل رسانده و بقیه را منهزم نموده و عقب راندند. در همین سال سهام الدوله به فرمان حسام السلطنه، فرمانروای خراسان با ترکمنانی که با نیروی هزار و ششصد نفری، حوالی سرخس را قتل و غارت می نمودند، مقابله و آنان را متفرق نمود.

حیدرقلی خان پس از ده سال حکمرانی بر بجنورد، استرآباد، اسفراین و جوین در اواخر سال 1288ق درگذشت و سمت های او به پسرش خان باباخان منتقل گشت.

(میرنیا، 1367، ص94 ، سارلی، 1373، ج1، صص 140، 145 و 146)

حیدرقلی خان سهام الدوله ,شادلو ,مشاهیر ,خراسان شمالی, بزرگان ,مفاخر ,بجنورد ,سهام الدوله