یارمحمدخان+ سهام الدوله
یارمحمدخان سهام الدوله (سردارمفخم) (ت 1254ق – م 1321ق)
یارمحمد خان سهام الدوله مشهور به سردار مفخم بجنوردی در سال 1254 قمری به دنیا آمد. وی فرزند یزدان قلی خان و برادرزاده جعفر قلی خان و حیدر خان حاکم قبلی بجنورد بوده است. پدرش چندی در تهران و سپس در دوران حکومت نصرت الدوله حاکم فارس به شیراز تبعید شد که در آنجا فوت و در جوار شاه چراغ مدفون گردید.
یارمحمد خان درسال 1289 پس از مرگ عمویش، حیدرقلی خان سهام الدوله در مدتی کمتر از یکسال نیابت و سرپرستی پسرعموی خردسال خود نجفعلی خان را عهده دار بود, مستقلاً به حکومت بجنورد استقرار یافته و حدود 37 سال با نهایت اقتدار در بجنورد و نواحی مجاور آن که گاهی تا حدود بهشهر و نیشابور را در بر می گرفت، حکومت کرد. یار محمد خان سهام الدوله که بعداً لقب « سردار مفخم» گرفت به سبب لیاقت و شایستگی که داشت حکومت استرآباد نیز به وی واگذار گردید. سهام الدودله به مناسبت قدرتی که در تامین امنیت شمال غربی خراسان و گرگان داشت مورد توجه شاه بود و به سبب این هوش و ذکاوت موقعیت ممتازی میان اولیای حکومت ایران کسب کرده بود. توجه خاص ناصرالدین شاه قاجار به حیدرقلی خان، جعفر قلی خان و یار محمد خان به دلیل تهاجم وسیع ترکمن ها به خراسان بود که علاوه بر تاخت و تاز، به گرفتن اسیر و تاراج قرا و شهرهای ایران مبادرت می ورزیدند که این تهاجمات با حمایت ضمنی روسها همراه بود. به همین منظور حمایت دولت وقت ایران قدرتهای محلی را در بر می گرفت که بخشی از آن در حوزه حکمرانی ایلخانان شادلو قرار داشت. طایفه های «تکه» و « تغورلی» که در سرزمین های خوش آب و هوا و حاصل خیز اترک سکنی گزیده بودند به زد و خورد با ایلغارها و چپاول ایلات و عشایر موجود در این مناطق و شهر بجنورد و روستاهای اطراف آن می پرداختند که اوج حملات آنان در زمان ناصرالدین شاه بود. برای سرکوبی آنان شاه، حاکم و رئیس ایل شادلوی بجنورد، جعفر قلی خان و پسرش یار محمد خان را مامور کرد. یار محمدخان ایلخانی شادلو در زمان خود از بزرگترین امرا و رجال ایران بود. او مردی شجاع، با سخاوت و با متانت بود. بجنورد در زمان او در اوج شکوفایی بود و تمام مردم از دل و جان او را دوست داشتند. بیمارستان کنونی بجنورد، تالار آیینه و بنای بش قارداش از یادگارهای اوست.
در زمان حکمرانی یارمحمدخان، طایفة شادلو از بجنورد تا استرآباد حاکم بلافصل بودند و تودة مردم بجنورد، گرایلی ها، تاجیک ها و طوایف متعدد شادلوها مطیع رئیس اصلی شادلوها شدند. به دلیل ناامنی و هجوم بی وقفة ترکمن ها، اوضاع اقتصادی چندان مطلوب نبود و یارمحمدخان برای مقابله با این تهاجمات، سپاهی منظم با آرایش و سبک روسی (قزاق) ایجاد نموده بود. او در مدت 37سال حکمرانی، کاملاً توانست هجوم ترکمنان را به اراضی استرآباد سد کند. مخارج این سپاه، رتق و فتق امور و دفع ترکمن ها از منطقه به عهدة او بود. یارمحمدخان سهان الدوله برای سرپرستی منطقه و تحویل مالیات به شاه از سکنة محل به کمک این سپاه مالیات می گرفت.
در ایام ایلخانی یارمحمدخان، ترکمن ها و ازبکان مشکلات زیادی برای تودة مردم ایجاد می کردند. ناصرالدین شاه به یارمحمدخان برای دفع حملات ترکمنان و ازبک ها توجه داشت و به این سبب، همیشه خدمات وی را مدنظر می گرفت. در این زمان، روس ها توانسته بودند حکومت های محلی بخارا و خیوه را ساقط کنند و از آنجا که مرزهای ایران و روسیه در ناحیة شمال خراسان و گرگان مشخص نبود و ترکمن ها از طوایف گوناگون به طور مرتب مرزها، روستاها و شهرها را مورد تاخت و تاز قرار می دادند، کار یارمحمدخان دشوارتر شده بود.
البته یارمحمدخان در مقابله با ترکمنان و دفع حملات آنان اهتمام زیادی نشان می داد و در این کار موفق بود. او خود در لابلای نوشته هایش در این مورد چنین آورده است که: «دو سال بود که خیال بیت الله الحرام و سیاحت فرنگستان داشتم. دوم ماه 1319ق عازم مقصود بودم. در این بین خبر رسید که طایفة یموت و گوگلان اجتماع نموده و به خیال تاخت و تاز سرحدات بجنورد و خرابی قلعه دشت می آیند. دفع آنها را لازم دانسته سیّم ماه عازم سرحدات شدم ... بعد از جنگ و کوشش زیاد، طایفة ظالّه را شکست داده جمعی را اسیر و برخی را قتیل نموده اهالی دشت را ]که[ قریب دوهزار نفر بودند از دست تطاول آنها خلاص کرده و شکر الهی را به جای آورده و در روز 13 ماه به بجنورد مراجعت نمودم».
به دلیل حملات مکرر ترکمن ها به خراسان و مقابلة مناسب یارمحمدخان در مقابل تهاجمات آنان، مکرراً از وی و خدماتش در حفظ مرزها در منابع این دوره صحبت شده است. به طور مثال در روزنامة شرافیت در این باره آمده است که: «در سنة 1304ق که بعضی از سارقین و اشرار ترکمان، دوازده نفر زن و چهار نفر مرد از زوّار مشهد مقدس را اسیر کرده بودند، جناب معزی الیه، سر راه بر آنها گرفته اسرا را استرداد و سی نفر اشرار را به کیفر خود رسانیده از طرف دولت روزافزون به پاداش این خدمت به اعطای یک قبضه شمشیر مرصع از درجة اول نایل و سرافراز شدند».
افزون بر اینها سهام الدوله به پاس رشادت ها و فداکاری هایی که در جهت امنیت مرزهای شمال خراسان در مقابل ترکمنان انجام داده بود مورد توجه ناصرالدین شاه بود. به طوری که در سال 1301ق، در سفر اول خود به تهران به حضور ناصرالدین شاه بار یافت و شاه قاجار با وی در خصوص مسائل مرزهای شمال خراسان گفتگو و تبادل نظر کرد.
دوران حکمرانی یارمحمدخان، طولانی و موفقیت آمیز بود. او سی و هفت سال از جانب دولت مرکزی حاکم بجنورد و برخی مناطق دیگر بود.سردار مفخم بجنوردی شرح سفرهای خود را به یادگار گذاشته است. یارمحمدخان به مطالعة کتب تاریخی، بخصوص تاریخ هندوستان علاقة وافر داشت و قادر به تکلم زبان فرانسه بوده است. آگاهی اش نسبت به زمان و عصر خود خوب و از اوضاع کشورهای پیشرفتة جهان مطلع بوده است.
در دورة حکمرانی او، بجنورد در حدود ده هزار نفر جمعیت داشت و در شهرستان بجنورد، تلگراف خانه و نیروهای دولتی برای ادارة آن مستقر بودند. مسئول تلگرافخانه فردی نظامی با درجة سرهنگی بود. یارمحمدخان فردی نوگرا بود. وی علاوه بر اینکه چشمی تیزبین برای دیدن مشکلات جامعه داشت در سفرنامه اش نیز به این مسائل و مشکلات اشاره داشته است. به عنوان نمونه او در لابلای سفرنامه اش به وضع بد بیمارستان های تهران، وضع اسفناک سربازان، فروش ایالات با مبلغ بالا و مشکلات ناشی از آن، ترقّی اروپاییان و غیره اشاره دارد و آن را توصیف می کند. او طی مسافرت های متعدد به تهران و خارج از کشور به پیشرفت در زمینه های مختلف، وضع بناها، ساختمان ها، بیمارستان ها و سلاح ها توجه نشان داده است. ره آورد مسافرت او به فرنگ، تهیة مقداری سلاح جدید، تهیة توپخانه و ساخت کارخانة برق بود. کارخانة برقی که او احداث کرد اولین کارخانة برق بجنورد بود. این کارخانه که با هیزم و نیروی بخار کار می کرد در سال 1320ق در بجنورد مورد بهره برداری قرار گرفت.
یارمحمدخان اشاره دارد که در قلعة باقرآخال روسیه، منازلی جهت صاحب منصبان، سربازخانه، قزاق خانه، توپ خانه و بیمارستان ساخته بودند و این همه باعث تعجب او شده بود. او در یادداشت هایش ذکر می کند که در تهران به مدت دو ساعت از اختراعات اروپاییان با وزیر صنایع سخن گفته است.
یارمحمدخان در سفرنامه اش از سیستم تلگراف، تئاتر، بیمارستان و راه ها سخن گفته و همچنین به منازل راه بجنورد به تهران اشاره کرده است. نیز وضعیت بد راه های کشور را مورد انتقاد قرار داده است. وی در شهرستان بجنورد، برنامه های نویی مثل احداث خیابان را به اجرا گذاشت و سعی کرد تا با احداث ساختمان ها و خیابان ها چهرة زیبایی به شهر بدهد.
سردارمفخم بجنوردی در تعاملات خود با حکومت مرکزی احتیاط نشان می داد و هیچ وقت از دستگاه سیاسی انتقاد نمی کرد و جهت حفظ موقعیت خود به طور کامل، جوانب امور را رعایت می کرد. او از سویی با ناصرالدین شاه قاجار ارتباط داشت و مطیع فرامین و دستورات او بود و از سوی دیگر در برابر صدراعظم و حاکم ایالت نیز مطیع و فرمان بردار بود. وی برای حفظ موقعیت خود و استقرار حکمرانی در خاندانش با فرماندة کل قشون ایران، یعنی آجودان باشی در تهران رابطة سببی برقرار کرد و دخترش را به همسری یکی از افراد خانوادۀ آجودان باشی درآورد و دختر آجودان باشی را برای سردار، عزیزالله خان به همسری برگزید.
در ایام فرمانروایی یارمحمدخان در بجنورد، رقابتی بین دو ابرقدرت روس و انگلیس در سراسر ایران و نیز بجنورد محسوس بود. سردارمفخم حتی با دول خارجی و استعمارگر نیز ارتباط کاملاً محتاطانه داشت. روس های تزاری پس از هم مرز شدن با خراسان و استقرار در مناطق ترکمن نشین، چشم طمع به خاک خراسان داشتند، ولی قرارداد آخال دست آنها را برای تجاوز به ایران بست. روس ها قصد داشتند به وسیلة یکی از افراد محلی شورشی ایجاد کنند تا آن شخص از دولت روسیه تقاضای کمک نماید و از این راه به اهداف خود دست یابند. مکی عقیده دارد که یارمحمدخان پسری به نام سلیمان خان داشت که علیه پدر قیام کرد. او که خواهان منصب پدر بود به بهانة مداوا به عشق آباد روسیه رفت و علیه پدر یاغی شد. دولت مرکزی و انگلیس که این امور را نتیجة تحریک روس ها می دانستند یارمحمدخان را از توطئه آگاه کردند. انگلیسی ها برای حفظ هندوستان و ممانعت از دست اندازی روس ها در سرحدات بجنورد، کم کردن فاصله و حفظ سپر دفاعی ایران در برابر رقبا می کوشیدند و به طور کلی به خراسان و شمال آن توجه خاصی داشتند. یارمحمدخان با مأموران انگلیسی که به بجنورد می آمدند، رفتار مناسبی داشت و آنگونه که کلنل ییت اشاره دارد او تنها کسی بود که طرز تلقی کافر را از خارجیان نداشت.
باید اشاره داشت، دخالت روس ها در منطقه خالی از فایده های اقتصادی نبود. روس ها مقدار متنابعی از مصنوعات خود را در بازارهای ایران به فروش می رساندند. در کشور، کالاهای ساخت روسیه با تولیدات مشابه اروپای غربی رقابت می کرد و تنها رقیب قابل ملاحظة روس ها در بازارهای ایران، دولت انگلیس بود. احداث راه آهن روسیه به عشق آباد برای تهیة آذوقه و خواروبار از خراسان بود و توجه دول استعمارگر انگلیس و روسیه به بازار ایران، رقابت آنان را تشدید می کرد و یارمحمدخان با اطلاع از این مسئله سعی داشت تا شرایط را برای نفوذ آنان در منطقه فراهم نکند.
با قتل ناصرالدین شاه و آغاز حکومت مظفرالدین شاه، یارمحمدخان دوران پیری و کهولت خود را سپری می کرد به همین دلیل کارگزارش، کریم دادخوان ترک (پدر عبدالحسین تیمورتاش) را برای انجام کارهای اداری خود به دربار مظفرالدین شاه فرستاد. سردارمفخم بجنوردی، خالصجات اطراف بجنورد را توسط کریم دادخان از مظفرالدین شاه خریداری کرد و به این شکل بیشتر املاک بجنورد در اختیار یارمحمدخان و خانوادة وی قرار گرفت. البته کریم دادخان مقداری از املاک را به اسم خود و پسرش تیمورتاش به ثبت رساند. روابط بین یارمحمدخان و کریم دادخان با اطلاع از این امر تیره شد و این اختلاف به حدی بالا گرفت که کریم دادخان منزلت خود را از دست داد و منزوی شد.
یارمحمدخان یکی از برجسته ترین حاکمان شادلو بود و تا پایان حکمرانی خود توانست به خوبی وظایف محوله اش را به خوبی به انجام برساند. او در حفظ ثغور و مرزها و ایجاد امنیت در منطقه کوشا بود. با مرگ وی در شوال 1321ق، سرحدداری و حکمرانی به طور موروثی (طبق رسوم ایالتی) به پسر بیست و دو ساله اش، عزیزالله خان سالارمفخم (سردارمعزز) رسید.
(پایدار و پروان، 1384، صص 48 و 52، مکی، 1376، صص 72 و 73، سایکس، 1363، صص 27 و 439، ریاضی هروی، 1372، صص 92-82)
یارمحمدخان سهام الدوله ,سردارمفخم,یارمحمدخان, سهام الدوله, خراسان شمالی ,مشاهیر ,مفاخر, بزرگان, بجنورد ,شادلو
